Türkiye’de müzeciliğin kuruluşu bir Osmanlı aydını olan Osman Hamdi Bey ile anılır. Tanzimat’la birlikte başlayan Osmanlı aydınlanması, Avrupa’daki aydınlanmaya benzer biçimde bilim, sanat ve müzecilik alanında önemli atılımlar gerçekleştirilmesine neden olmuştur.

İlk Türk Müzesinin çekirdeği Osmanlı’da saray bünyesinde gerçekleşmiştir. Topkapı Sarayı’nda birikmiş çeşitli hediyeler, ganimet ve silahların toplanmaya başlaması bir koleksiyonun oluşmasına ve depolanmasına neden olmuştur. Halka açık olmayan bu depo özel izinle gezilebilmiştir.

1866-67 yıllarında Sultan II. Mahmut Türbesi karşısında “müzehane” adıyla bir yer kurulmuş ancak müzeye dönüştürülememiştir. 1869’da Maarif Nazırlarından Saffet Paşa’nın girişimleri ile Aya İrini deposu düzenlenerek Müze-i Hümayun kurulmuş, Galatasaray Lisesi öğretmenlerinden Mr. Goold müze müdürü olarak atanmıştır.

Taşınmaz kültür varlıklarının saptanması için Maarif Nezareti’nden valiliklere genelge gönderilmiş ve eski eserlerin devlete ait olduğu anlatılarak toplanan yapıtlar müzeye konulmuştur. 1871’de müzenin Fransızca bir kataloğu yayınlanmıştır. Sadrazam değişikliği nedeni ile Müze-i Hümayun Müdürlüğü kaldırılarak Goold görevden alınmıştır. Ahmet Vefik Paşa’nın sadrazamlığı ile 1872’de müze müdürlüğü tekrar kurulmuş ve müdürlüğe Avusturya Lisesi Müdürü Alman Dr. Anton Dethier atanmıştır.

1873’de Maarif Nazırı Cevdet Paşa, müzenin genişletilmesi ve Avrupa’da halk tarafından izlenebilen koleksiyonların Osmanlı’da da halka açılması amacıyla Çinili Köşk’ün müzeye dönüştürülmesini önermiş ve yapılan onarımlar ile müze 1880 tarihinde açılmıştır.

1881 yılında Dethier’in ölümü üzerine müze müdürlüğüne, babası Ethem Paşa ve okul arkadaşı Münir Paşa’nın desteği ile II. Abdülhamit tarafından Osman Hamdi Bey atanmıştır.

Osman Hamdi Bey’in ilk işlerinden birisi başından beri karşı olduğu, yabancıların yaptığı kazılarda ortaya çıkan eserlerin yurt dışına götürülmesini yasaklamayı planladığı tüzük hazırlığıdır. Paris'te yarım bıraktığı Hukuk eğitiminin yararları burada görülmüştür. Yürürlükte bulunan "1874 Asar-ı Atika Nizamnamesini" 1884 yılında yeni baştan düzenleyerek eserlerin yurt dışına çıkarılmasını yasaklayan maddeler koydurmuş, 1973 yılına kadar yürürlükte kalan Eski Eserler Tüzüğü’nü hazırlatmıştır. Böylece batılı ülkelere Osmanlı topraklarından eser akışını engellemiştir.

Osman Hamdi Bey, sayısı her geçen gün artan eserler için yeni bir müze binasının gerekliliğini hissetmiş ve Mimar Valaury’e planlarını çizdirmiştir. Müze 1891 tarihinde açılmıştır. Açılıştan kısa bir süre sonra müzede kitaplık, fotoğraf laboratuarı ve model atölyesi de açılmıştır. 1903 ve 1907 yıllarında müze ek binalarla genişletilmiştir. Müze-i Hümayun daha sonra “Âsâr-ı Atika Müzesi” ve Cumhuriyet’ten sonra da “İstanbul Arkeoloji Müzesi” adını almıştır.

Osman Hamdi Bey döneminde Türk müzeciliğinin büyük gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Müze koleksiyonlarının kayıt, katalog ve sergilenmesi için yabancı arkeolog ve müzecilerden faydalanmış, müzenin kataloğu Gustav Mendel’e hazırlatılmıştır. Kazılarda ortaya çıkarılan eserlerin yurt dışına çıkışını önlemek için Türkler tarafından kazılar yapılması gerektiğini gündeme getirmiştir.

1910 yılında ölümüne kadar Müze Müdürlüğünde kalan Osman Hamdi ile Türkiye’de modern anlamda müzeciliğin temelleri atılmıştır. İlk müze binasının yapılması, 1884 yılında kabul edilen ve 1973 yılına kadar yürürlükte kalan ikinci Eski Eserler Tüzüğü’nün hazırlanması, Anadolu’daki arkeolojik kazıların Türkler tarafından yapılması, müzecilikle ilgili bilimsel yayınların başlaması ve İstanbul dışında 1902’de Konya’da, 1904’de Bursa’da müzeler kurulması Osman Hamdi Bey’in gayretleriyle gerçekleşmiştir. Ölümünden sonra yerine kardeşi Halil Edhem Bey geçmiş, daha önce başlayan bilimsel yayınlara ağırlık verilmiş ve müze katalogları hazırlanmıştır.  

Kaynakça

- CANER, E. (2008), Kaplumbağa Terbiyecisi, Ankara: Kapı Yayınları.

- GÜNEL, M. (1994), “Müzeciliğimiz”. Sanat, Sayı 6, Kültür Bakanlığı, Ankara.

- ŞAHİN, G. (2007), “Avrupalıların Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle İlgili İzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği - The Impressions of the Europeans about the Ancient Artifacts and the Professions of Museum Curator in the Otoman Country”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 26, Sayı 42, Ankara.  

- http://www.sanatmuzesi.hacettepe.edu.tr/zeynep.htm